Những ai quê miền Bắc ở các tỉnh trung du bắc bộ, miền núi phía bắc (Phú Thọ, Vĩnh phúc, Tuyên quang, Thái Nguyên, Yên Bái...) sinh ra, được nuôi lớn bằng củ khoai, củ sắn (củ mỳ), củ lạc... trộn cơm. Thức ăn kèm, ngoài thực phẩm phổ biến không thể thiếu quả trám trồng trên đồi, rừng. Trám thường có hai loại: trám xanh và trám đen. Trám xanh lại có loại trám dai có vị chát ngọt, vỏ cứng, hạt nhỏ được ưa dùng hơn trám bở, hạt to, vị chua. Trám xanh nhấm nháp vỏ nhờ vị chua, chát, ngọt sẽ phân biệt được trám dai hay bở. Người dùng hay chọn mua loại trám dai, nhỏ như quả xoan. Trám đen dễ nhận biết bởi vỏ màu đen tím lóng lánh, rất bắt mắt. Nếm thử khi chưa chế biến vị rất nhạt nhẽo.
Người quê, thế kỷ trước, thời bao cấp, thịt lợn còn khan hiếm, là thực phẩm xa xỉ, người ta thường kho trám xanh với các loại cá, ngon nhất là cá chuối, cá trê, cá đồng...Nay, thịt lợn ê hề, có thể kho lẫn với thịt ba chỉ (nhiều mỡ). Vị chát, chua của trám sẽ đánh tan mùa tanh của cá, trung hòa mỡ của thịt. Vị chua hay ngọt của trám xanh cho ta miếng cá, miếng thịt vừa bở, vừa mềm, mùi thơm ngậy, rất tốn cơm gạo quê mới gặt! Mùa hè, mâm cơm có dĩa rau muống luộc, bát nước rau dầm sấu, kèm bát cá kho trám, kho thịt thì thôi rồi- xan ta phê, ăn là mê! Trước khi kho, rửa sạch trám, cho từng hạt vào cối, giã cho dập vỏ, nếu được thì đập vỡ nhẹ cả hạt. Nhân hạt trám có vị ngậy, quyện với cá và thịt sẽ cho người ăn cảm giác thú vị hơn rất nhiều. Bỏ trám vào chậu nước vo gạo chừng 15 phút, vớt ra, để khô. Khi kho, dưới đáy nồi là lớp thịt, đến lớp trám, lớp cá trên cùng. Ướp gia vị, chút nước mắm (hoặc nước tương quê) đổ ngập nước đun sôi để nguội, đun lửa nhỏ đều. Trám phải đun hai lửa mới ngấu. Vì thế, sáng kho, nước gần cạn thì ngừng. Chiều đun lại một lần nữa ăn ngon dễ sợ.
Trám đen, cách làm không cầu kỳ, chỉ cần ủ trong nước sôi già (dưới 100 độ c). Ngâm khoảng 1 giờ, thi thoảng dùng tay bóp quả trám thấy thân mềm, tước vỏ ngoài, nếm thử thấy bùi ngậy là chín tới, đạt chuẩn. Phổ biến là cách ăn truyền thống, dùng tay tách lấy vỏ chấm với muối vừng lạc, hay nước tương quê. Nay, người ta lại chế biến trám đen theo kiểu kho như trám xanh. Xem ra cũng chỉ là “nhạc chế” thôi! không thể ngon như cách làm truyền thống.
Trám chỉ có về mùa hè. Diện tích trồng trám ngày một thu hẹp vì hiệu quả kinh tế không cao. Nay, nhu cầu tăng đột biến. Món trám được các nhà hàng cao cấp chế biến theo kiểu truyền thống và cả cách tân để chiều lòng thực khách. Trong các món ăn quê lên ngôi, có món trám. Để có trám ăn quanh năm, người ta mua, bọc trong túi nilon để trong ngăn đá. Có người lại bổ tách vỏ trám ngâm nước mắm. Lúc nào sử dụng thì bỏ ra chế biến. Từ món ăn dân dã, rẻ tiền, nay quả trám thôn quê, nơi rừng heo hút gió, đất đồi cằn cỗi bỗng trở nên có giá khi vừa lòng thực khách nơi phố thị. Bắt theo tren ấy, bây giờ các vùng quê phía Bắc đã mở rộng diện tích trồng trám đáp nhu cầu thị trường. Mong sao rồi đây, trám cũng là quả “xóa đói giảm nghèo” cho người dân nông thôn.
Món ăn trên khắp quê hương, đất nước mình dễ có đến nhiều nghìn. Mỗi vùng miền, món ăn đều có cái thú vị mà chỉ khi thưởng thức mới cảm nhận được. Nó đã trở thành nét văn hóa ẩm thực cần gìn giữ, trân quý. Tôi, quê đất Tổ Vua Hùng muốn khoe một chút món ăn của người quê mình để mọi người cùng trải nghiệm nếu có dịp hành hương về đền Hùng, Phú Thọ.