Mỗi độ tháng ba âm lịch về, khắp các làng quê Việt Nam lại rộn ràng chuẩn bị cho Tết Hàn Thực - ngày lễ cổ truyền mang đậm bản sắc dân tộc. Theo nghĩa chữ Hán, "hàn" là lạnh, "thực" là ăn, "tết Hàn thực" là tết ăn đồ lạnh. Phong tục cổ truyền này có nguồn gốc từ Trung Quốc với điển tích Giới Tử Thôi chết cháy.
Theo tích xưa kể lại, Tết Hàn Thực bắt nguồn từ câu chuyện cảm động về lòng trung nghĩa của Giới Tử Thôi thời Xuân Thu. Vị hiền sĩ đã hy sinh thân mình trong ngọn lửa rừng, để lại bài học sâu sắc về đạo lý "uống nước nhớ nguồn". Khi du nhập vào Việt Nam, phong tục này đã được biến đổi khéo léo, hòa quyện cùng truyền thống dân tộc tạo nên nét đẹp riêng biệt.
Mặc dù có nguồn gốc từ Trung Quốc nhưng Tết Hàn Thực đã được người Việt Nam sáng tạo và biến đổi theo bản sắc văn hóa riêng. Tết Hàn Thực của người Việt còn được gọi là Tết bánh trôi bánh chay vì đây là hai loại bánh truyền thống được làm và dâng lên tổ tiên vào ngày này.
Bánh trôi được làm từ bột gạo nếp, nặn thành viên nhỏ, bên trong có nhân đường đỏ. Khi luộc chín, bánh nổi lên mặt nước, được vớt ra và rắc thêm vừng rang lên trên. Hình dáng tròn trịa của bánh tượng trưng cho sự viên mãn và tinh khiết.
Tương tự như bánh trôi, bánh chay cũng được làm từ bột gạo nếp nhưng có nhân đậu xanh. Bánh được nặn hình tròn dẹt, sau khi luộc chín được đặt trong bát và chan thêm nước đường gừng thơm ngọt. Hai loại bánh này không chỉ ngon miệng mà còn mang ý nghĩa tượng trưng cho sự hài hòa âm dương, nhắc nhở về cội nguồn "con Rồng cháu Tiên".
Trong ngày Tết Hàn Thực, các gia đình Việt thường quây quần cùng nhau làm bánh. Người già trẻ nhỏ, ai nấy đều hào hứng tham gia vào công đoạn nhào bột, nặn bánh. Không khí ấm cúng lan tỏa khắp không gian với tiếng cười nói rộn rã, mùi thơm ngọt ngào của bánh mới luộc. Những mâm cỗ giản dị nhưng tinh tế được bày biện cẩn thận để dâng lên bàn thờ tổ tiên, thể hiện lòng biết ơn sâu sắc.
Điều đặc biệt làm nên giá trị của Tết Hàn Thực chính là ý nghĩa nhân văn ẩn sau những viên bánh nhỏ bé. Đó là bài học về đạo lý "uống nước nhớ nguồn", là sợi dây kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa các thế hệ trong gia đình. Khi thưởng thức những chiếc bánh trôi bánh chay, người ta không chỉ cảm nhận hương vị ngọt ngào mà còn thấm thía giá trị của sự đoàn viên, sum họp.
Ngày nay, dù xã hội có nhiều đổi thay, Tết Hàn Thực vẫn được gìn giữ nguyên vẹn trong đời sống người Việt. Ở nhiều địa phương, người ta còn tổ chức các hoạt động văn hóa như thi làm bánh, trình diễn nghệ thuật dân gian để tôn vinh nét đẹp truyền thống. Các trường học thường tổ chức cho học sinh tìm hiểu về ý nghĩa của ngày lễ này, góp phần nuôi dưỡng tình yêu văn hóa dân tộc trong thế hệ trẻ.
Tết Hàn Thực không chỉ đơn thuần là một ngày lễ ẩm thực mà còn là dịp để mỗi người Việt nhìn lại những giá trị cốt lõi của dân tộc. Những viên bánh tròn trịa như lời nhắc nhở về sự đủ đầy, viên mãn trong cuộc sống. Hương vị ngọt ngào của bánh gợi nhớ công ơn tổ tiên, về truyền thống "ăn quả nhớ kẻ trồng cây" đã trở thành đạo lý sống của người Việt bao đời nay.
Trong nhịp sống hiện đại hối hả, Tết Hàn Thực vẫn giữ nguyên vẹn những giá trị truyền thống tốt đẹp. Đó chính là minh chứng cho sức sống bền bỉ của văn hóa Việt Nam, khả năng tiếp biến và sáng tạo không ngừng để phù hợp với từng thời đại. Mỗi mùa Hàn Thực đến, những viên bánh trôi bánh chay lại trở thành sứ giả kết nối tâm hồn người Việt với cội nguồn dân tộc.