Hai từ, một gốc - Câu chuyện của ngôn ngữ và lịch sử
“Trà” là từ gốc Hán, đọc theo âm Hán - Việt của chữ 茶 (chá trong tiếng Trung), du nhập vào nước ta từ lâu, gắn với văn chương, nghi lễ và giao tiếp trang trọng. “Chè” lại là biến âm thuần Việt, có thể do biến đổi ngữ âm qua thời gian, và tồn tại song song với “trà” trong đời sống.
Sự song hành của hai cách gọi “chè” và “trà” đã tạo nên một nét chấm phá đặc biệt trong văn hóa ẩm thực Việt. Ở miền Bắc, “chè” thường vang lên trong những câu chuyện đời thường: “uống chén chè xanh nóng cho ấm bụng”, “chè Thái Nguyên ngon nhất vụ này”. Chữ “chè” gợi ra cả một khung cảnh quen thuộc, nơi chiếc bàn tre kê đầu hiên, ấm tích đất nung tỏa khói thơm ngai ngái, vài ba người hàng xóm xích lại gần nhau, vừa nhấp từng ngụm vừa chuyện trò rôm rả.
Ngược lại, ở miền Nam, “trà” lại là âm thanh quen thuộc hơn. Từ này thường gắn với vẻ thanh lịch, nhẹ nhàng: “trà lài”, “trà sen” hay “mời ly trà đá cho mát lòng”. Trong tiềm thức người miền Nam, “trà” mang một dáng vẻ tinh tế, đôi khi phảng phất hơi thở giao thương của vùng đất từng là bến cảng nhộn nhịp, nơi hương trà theo chân thương nhân phương xa tìm đến. Và thế là, cùng một thức uống, nhưng mỗi miền lại gọi bằng một từ riêng, như hai sắc thái khác nhau của cùng một gam màu, vừa đa dạng vừa thống nhất trong bức tranh văn hóa chung. Ngôn ngữ không tồn tại tách biệt, mà gắn chặt với đời sống và không gian.
Ở miền núi phía Bắc, những người trồng chè trên cao nguyên Mộc Châu, Thái Nguyên, Hà Giang vẫn gọi “chè” như một phần máu thịt. Từ búp chè tươi vừa hái, đến ấm chè bốc khói trên bàn khách, tất cả đều thân thuộc và giản dị. Ngược lại, ở đô thị miền Nam, hình ảnh “trà đá vỉa hè” hay “trà nóng” đã trở thành một phần nhịp sống, nơi “trà” mang sắc thái vừa quen thuộc, vừa có chút trang trọng, nhẹ nhàng.
Theo ông Hoàng Vĩnh Long - Chủ tịch Hiệp hội Chè Việt Nam, việc gọi “trà” hay “chè” đều đúng về nghĩa, vì cả hai đều chỉ sản phẩm từ cây Camellia sinensis. “Sự khác biệt chủ yếu đến từ thói quen ngôn ngữ và bối cảnh mỗi vùng miền. Tuy nhiên, để thống nhất trong ngành và thuận tiện trong thương mại, Hiệp hội quy ước: ‘chè’ dùng khi nói về nguyên liệu – từ búp tươi, chè khô chưa chế biến thành sản phẩm; còn ‘trà’ dùng để gọi sản phẩm hoàn thiện, đóng gói, sẵn sàng đến tay người tiêu dùng.”
Ông Hoàng Vĩnh Long - Chủ tịch Hiệp hội Chè Việt Nam
Ông cho biết, quy ước này giúp các nhà sản xuất, xuất khẩu dễ dàng hơn trong giao dịch quốc tế, đồng thời giữ được sự mạch lạc trong truyền thông thương hiệu. Trong nước, cách phân định này cũng giúp người tiêu dùng hiểu rõ hơn về sản phẩm họ mua và thưởng thức.
Hơn cả một cách gọi
Việc phân biệt “trà” và “chè” không chỉ đơn thuần là ngữ pháp hay thói quen. Mỗi cách gọi đều chứa đựng một lớp văn hóa. Nếu “Chè” gợi ra sự mộc mạc, gần gũi như thể chỉ cần nhắc đến đã thấy cả đồi chè xanh mướt trải dài, người nông dân cần mẫn hái từng búp non trong sương sớm, và hương lá tươi bốc lên nghi ngút từ ấm nước sôi. Đó là âm hưởng của ruộng đồng, của những buổi nghỉ tay bên chén nước ấm, vừa uống vừa chuyện trò. Còn “trà” lại khoác lên mình sắc thái trang trọng, tinh tế. Từ này thường xuất hiện trong không gian của nghệ thuật thưởng trà, trong các buổi giới thiệu sản phẩm, hoặc tại những sự kiện văn hóa, thương mại. “Trà” gợi đến bàn trà gỗ bóng loáng, chén sứ men ngọc, những động tác chậm rãi, chuẩn mực - nơi mỗi ngụm nhỏ không chỉ để giải khát mà còn để cảm nhận hương vị và câu chuyện ẩn sâu bên trong.
Cách gọi phản ánh sự phong phú của tiếng Việt – thứ ngôn ngữ không chỉ để giao tiếp, mà còn để lưu giữ ký ức và nếp sống. “Trà” hay “chè” đều là tiếng gọi của cùng một loại cây, cùng một thức uống, nhưng mỗi từ lại mở ra một không gian cảm xúc khác nhau.
Và có lẽ, điều quan trọng không nằm ở việc chọn “trà” hay “chè”, mà ở chỗ khi nâng chén lên, ta cảm nhận được trọn vẹn hương vị, câu chuyện và công sức của người làm ra nó.